Gerard Raven: Gereformeerde emigranten en kerkelijke zorg in Amersfoort 1945-1967 Over de ‘emigratiekoorts’ na de Tweede Wereldoorlog is veel geschreven en gefilmd. Maar dat betrof meestal de landelijke of provinciale situatie of één familie. Ook is voldoende bekend over de rol van de kerken. Maar hoe ging dat nu in een middelgrote stad? Het Amersfoortse verhaal kan deze leemte vullen.
Ton Reichgelt: Familie Van der Maat. De Amersfoortse elite en het stadsbestuur, 1322-1578. De achternaam Van der Maath is een van de meest voorkomende bij de leden van het Amersfoortse stadsbestuur tot 1600. Welke invloed had deze familie op het stadsbestuur? De bron voor dit artikel is in het bijzonder het familiearchief met informatie over bezittingen, familierelaties en persoonlijke stukken
Hans Smit: Troost in druk. Drukkers, uitgevers en boekhandelaren in Amersfoort, 1740-1900 Uit de Amersfoortse boekcultuur in de lange 19e eeuw waren vooral de namen bekend van drukkers, uitgevers en boekhandelaren en boektitels. De digitale ontsluiting van archiefbestanden, bibliotheekcatalogi en gescande boeken en tijdschriften biedt een belangrijke uitbreiding en geeft veel achtergrondinformatie.
Johan Teters: Bloedige Donderdag, 2 augustus 1787. De Amersfoortse Onze Lieve Vrouwekerk ontploft. (pdf) De Onze Lieve Vrouwetoren, de trots van Amersfoort, staat eenzaam te pronken aan een groot plein. Het bijbehorende kerkgebouw is weg. Een dramatische samenloop van omstandigheden zorgde er voor dat de kerk als een munitiedepot werd gebruikt en met een groot verlies aan levens door een ontploffing grotendeels werd weggevaagd.
Heleen Kole: De Amersfoorters als bestuurders in het vroegmoderne waterschap (1603-1800). (pdf) Inwoners van Amersfoort en Bunschoten bezaten polderland dat moest worden beschermd tegen de Zuiderzee. Zij werden vertegenwoordigd door heemraden in het heemraadschap van de Bunschoter zeedijken. Onderzoek naar deze heemraden geeft nieuwe inzichten in de kruisbestuiving tussen de stedelijke ervaring en de oude bestuurscultuur van het Eemlands waterschap.
Gerard Raven: “A founding father of New York”; Wolfert van Kouwenhoven en zijn kinderen in Amerika. (pdf) Wolfert Gerritsz van Kouwenhoven wordt door verschillende auteurs gezien als een van de stichters van Nieuw-Amsterdam. Bovendien begon hij de kolonie Rensselaerswijk en was hij een van de eersten die privéland kon kopen, op het Lange Eiland (Long Island). Zijn leven liep parallel aan de geschiedenis van Nieuw Nederland. Wie was deze man en wat deden hij en zijn kinderen?
Hans Zijlstra: “Doe wat het gezond verstand zegt”. Burgemeester Van Randwijck en de Grote Oorlog. (pdf) Tijdens de Eerste Wereldoorlog kregen gemeenten veel extra werkzaamheden op hun bordje. Amersfoort kreeg te maken met een stroom vluchtelingen en geïnterneerde Belgische militairen. Burgemeester Van Randwijck moest de opvang in goede banen leiden. Een hele opgave. Maar hij liet zich niet snel uit het veld slaan. Problemen met voedselvoorziening, vluchtelingen, hij pakte het even voortvarend aan.
Casper Staal: Van Amersfoort naar Ascheberg, een schilderstuk van Abraham Bloemaert ca. 1610. (pdf) In de Duitse gemeente Ascheberg bij Münster is een van oorsprong Nederlands schilderij te zien. De afbeelding van Christus met de Samaritaanse vrouw is een niet alledaagse voorstelling. Uit onderzoek is gebleken waarom dit werk is geschilderd en hoe het daar terecht is gekomen.
Betsie van Ravenhorst: Amersfoort, mei 1940: een ordelijke en goed geregelde volksverhuizing. (pdf) Amersfoorters in de lagere schoolleeftijd vertellen over een bijzondere gebeurtenis in hun jonge leven: de evacuatie van de volledige bevolking van hun stad. In vergelijking met de oorlogsellende die later zou volgen was dit een bijna kleine gebeurtenis, maar zij maakte op de kinderen een grote indruk.
Jos G.M. Hilhorst: Arnoud van IJsselstein, schout van Amersfoort en Eemland. Hoge Stichtse ambtenaar werkte van 1325-1341 voor de graaf van Holland. (pdf) Arnoud van IJsselstein, voormalige schout van Amersfoort en Eemland, werd in 1343 in Hillegom veroordeeld tot het betalen van schadevergoeding aan een zekere Armgaard. Arnoud diende niet het Stichtse maar het Hollandse belang, door Utrechtse burgers op te zetten tegen de bisschop van Utrecht als landsheer. Armgaard, afkomstig uit Eembrugge, was zeer waarschijnlijk slachtoffer van de hiermee samenhangende kuiperijen.
Bert Stamkot: ‘Voor een civile prijs’. De Amersfoortse stadsdrukkers ca. 1670- 1853 (pdf) Amersfoort heeft een interessante boekgeschiedenis. Vanaf de 16e eeuw waren en zijn hier boekverkopers, binders, drukkers en uitgevers actief. Een speciale rol vervulde de stadsdrukker (ca. 1670-1853). Was hij in dienst van de stad, of was hij een zelfstandig ondernemer die ook de lokale overheid als klant had?
Jo Thijssen: Centsprenten uit Amersfoort. Frans Felix als boekhandelaar, drukker en uitgever, 1827-1843 (pdf) Frans Felix is een boeiende en ook raadselachtige figuur. Tussen 1827 en 1843 woonde en werkte hij in Amersfoort. Hij bracht toen een grote hoeveelheid bijzondere prenten op de markt. Toch was hij tot voor kort geheel onbekend. De ontsluiering van een verborgen geschiedenis.
Dick van Wees: Lastige paters in Amersfoort 1635-1667 (pdf) De godsdienstige groepen leefden, tot tevredenheid van de stadsregering, over het algemeen in rust met elkaar. De predikanten wilden echter dat de overheid de katholieke geestelijkheid streng aanpakte. Tot hun ongenoegen gebeurde dit lang niet altijd. Actieve paters en priesters zorgden in de stad voor krakeel in eigen kring.
Catelijne van den Bosch: Experimenten in linoleum en celluloid. De etsen van Dirk Boode (1889-1965) (pdf) Dirk Boode was autodidact, maar ontwikkelde ook nog eens nieuwe grafische technieken. De kunst van Boode heeft dus meer te bieden dan men op het eerste gezicht zou zeggen. Vijftig jaar na een speciale tentoonstelling in De Zonnehof is het hoog tijd om deze kunstenaar wederom in het zonnetje te zetten.
Femke Mooijekind: Het Joodse kind op de Joodse school. De scheiding van Joodse en niet-Joodse leerlingen in het Amersfoortse onderwijs in 1941 (pdf) De Duitse bezetter verordonneerde in 1941 de scheiding van Joodse en niet-Joodse leerlingen. Een aantal lokale studies is verschenen over dit aspect van de Jodenvervolging. Er bestaat geen algemene studie over deze maatregel. In dit artikel worden de resultaten gepresenteerd van een onderzoek naar de manier waarop deze maatregel in Amersfoort werd uitgevoerd, en vergeleken met de situatie in Amsterdam.
Timo D’Hollosy en Henk de Boer: Anonieme doden uit Amersfoortse bodem (pdf) Het 30-jarige jubileum dat het Centrum voor Archeologie (CAR) van de Gemeente Amersfoort dit jaar viert, vormt de aanleiding om terug te blikken op de geschiedenis van het fysisch-antropologisch onderzoek in Amersfoort en de collectie die daarbij is opgebouwd.
Cor van den Braber: Het Randenbroek van Jacob van Campen (1595-1657) (pdf) De ontwerper van wat eertijds wel ‘het achtste wereldwonder’ werd genoemd, had op Randenbroek zijn atelier. Al eerder was deze verbintenis het onderwerp van geschriften en tekeningen. Het huis lijkt in niets meer op het Randenbroek dat Van Campen voor zichzelf bouwde. Het was dan ook een boeiende opgave te proberen zijn 17e huis opnieuw in beeld te brengen.
Anton Groot: De poppenkast van architect Gerrit Adriaans (pdf) In 1929 maakte architect Gerrit Adriaans een poppenkastmet decors waar ook poppen voor zijn gemaakt. Maar de laatste twintig jaar leek die kast van de aardbodem verdwenen te zijn. Gelukkig is de kast met toebehoren gered van het groot vuil.
Marjan de Man: De NV Amersfoortsche Tapijtfabriek en Theo Colenbrander (pdf) In 1896-1897 werd bij de Vereeniging ‘Voor de Kunst’ in Utrecht een expositie gehouden met tapijten van Theo Colenbrander ‘uit de Amersfoortse tapijtfabriek van Garjeanne en Mouton’. Opvallend is dat deze fabriek in geen enkele historische studie over de stad Amersfoort voorkomt. Het verslag van een zoektocht naar de internationaal vermaarde N.V. Amersfoortsche Tapijtfabriek en haar artistiek directeur Theo Colenbrander.
Joost Morel: Van de Mediene naar Mokum. Het glansrijke leven van Benjamin Cohen (pdf) De grootste glans aan het Amersfoort van het einde der achttiende eeuw gaven de Cohens, waarvan Benjamin het meest op de voorgrond is getreden. Zijn grote gaven hebben hem tot één van de belangrijkste figuren uit het einde van de achttiende eeuw gemaakt.
Raymond Uppelschoten: De ‘ontzaggelijke groote passage van de Engelsche Armee’ Amersfoort en omgeving in de oorlog van 1794-1795 (pdf) Vanaf oktober 1794 werd Eemland overspoeld door Britse en Duitse soldaten, op de vlucht voor de Franse revolutionaire legers in het zuiden. De Sint-Joriskerk werd zelfs een militair hospitaal. In een paar maanden werden stad en platteland volkomen geruïneerd. Wat betekende deze oorlog voor de soldaten, bestuurders en bevolking?
Dick van Wees: Katholieken en gereformeerden in een ‘ketterse’ stad 1579-1635 (pdf) Na de Reformatie in 1579, leverde het dwingen van katholieken om de gereformeerde religie aan te nemen, aanvankelijk weinig resultaat op. Er was sprake van een ‘strijd’ tussen de twee geloofsrichtingen. Velen waren echter vanwege hun belangen gematigder en genuanceerder in hun denken en handelen dan de predikanten en priesters.
Dick Kaajan: Het karakter van Johan van Oldenbarnevelt. Een verkenning door de historicus A.J. Veenendaal Sr. (pdf) Wie in het bekende portret van Van Oldenbarnevelt in Museum Flehite een zachtaardig man meent te herkennen, vergist zich. Een niet eerder gepubliceerde lezing van historicus Veenendaal geeft nader inzicht in het karakter van de landsadvocaat. Dit is mogelijk omdat de tekst in zijn archief bewaard bleef.
Jan H. Lodewijks: Nathan Hilversum (Amersfoort 1873-1959). Volharding en verdriet van een joodse ondernemer (pdf) Nathan Hilversum was een joodse Amersfoortse koopman/handelaar. Hij was in 1924 medeoprichter van de eerste stadsbusdienst, die hij tot 1930 exploiteerde. Deze ondernemer was ook maatschappelijk actief in Amersfoort. De Tweede Wereldoorlog bepaalt sterk zijn geschiedenis. Bijna zijn hele familie is omgebracht door de Duitsers, waaronder zijn zes zonen. Hij en zijn vrouw overleefden de oorlog, ondergedoken in Amsterdam.
Margriet Mijnssen-Dutilh en Willem van Maren: Middeleeuwse waterlopen in Maarsbergen en het schouwrecht van Woudenberg (pdf) Een oorkonde uit 1370 geeft een van de eerste vermeldingen over afwateringsproblemen in de Gelderse Vallei. Het gaat om de afwatering van Maarsbergen naar Woudenberg, helemaal aan de zuidrand van Eemland. Opvallend is dat de heemraden van Woudenberg schouwrecht bleken te hebben buiten hun eigen rechtsgebied.
Patricia Debie: H.F. Heys van Zouteveen en A.M. Tromp van Holst. Twee invloedrijke inwoners van Amersfoort (pdf) Eind negentiende eeuw was de spraakmakende Amersfoortse Monumentenzorg niet enkel en alleen op de monumentale bebouwing gericht. De Amersfoortse tuinarchitect H.F. Hartogh Heys van Zouteveen en zijn oom A.M. Tromp van Holst voeren één van de eerste Nederlandse tuinrestauraties uit waarbij een opmerkelijke zeventiende-eeuwse tuin werd gerestaureerd.
Gerard Raven: Tegen de stroom in. De laatste tachtig jaar van de lutherse gemeente Amersfoort 1929-2009 (pdf) Kleine kerken hebben grote zorgen, want financieel is het nooit breed. Dat is ook de rode draad door het verhaal van veel lutherse gemeenten, waaronder die van Amersfoort en wijde omgeving. Hoe ging die daarmee om en hoe wist men desondanks een goed kerkelijk leven op te bouwen? En waren de twee fusies goede keuzen?
Geertruida de Moor en Ronald van der Spiegel: Aankopen van Amersfoorts laken door het Cisterciënzerinnenklooster leeuwenhorst rond 1500 (pdf) Ooit stond Leiden model voor het beeld van de Hollandse lakennijverheid. Nu weten wij dat de conjunctuur in Haarlem anders kon zijn dan in Leiden. Dat is niet genoeg. Voor een goed beeld van de Hollandse lakennijverheid moet bijvoorbeeld ook het Amersfoortse laken in het onderzoek worden betrokken.
Henk van Tilburg: Een Nederlandse componist uit Amersfoort Componist Tristan Keuris (1946-1996) (pdf) Een weg dwars door de binnenstad, ruim baan voor de auto. Dat wilde wethouder Huslage in 1971. Kunstenaars in Amersfoort waren tegen en reageerden in stijl, met een opera. Gecomponeerd door Tristan Keuris. Wat weten we van hem, hoe is zijn leven verweven met Amersfoort? Hoog tijd om dat eens uit te zoeken.
Jos Hilhorst: Het goed Hilhorst te Stoutenburg (pdf) Het doel van dit artikel is om bijeen te brengen wat er van het landgoed Hilhorst te Stoutenburg bekend is over de oppervlakte, de bezitters, de tienden en de bewoners. Deze onderwerpen komen achtereenvolgens aan de orde. Het zal blijken dat alleen de gegevens over de tienden een zekere volledigheid bezitten. De gegevens over de bezitters zijn nogal problematisch en die over de bewoners zijn zeer schaars.
Simon Groot: Joannes Tollius (Amersfoort ca. 1550- Amersfoort? 1628/29). Een kei van een componist (pdf) Binnen Amersfoort wordt de naam van Joannes Tollius steeds bekender, al was het maar door de straat die naar hem genoemd is en het restaurant – gelegen aan de Utrechtseweg vrijwel op de hoek met de Tolliusstraat – dat zijn naam draagt. Zijn muziek wordt met enige regelmaat uitgevoerd, maar als persoon is hij obscuur gebleven. Recent onderzoek in de archieven van Amersfoort, Rieti, Assisi en Rome heeft nieuw licht geworpen op het leven van deze bijzondere stadgenoot.
André Clazing: De Papenhofstede (pdf) Een stil straatje dat er wat vergeten bijligt, maar niettemin op een eerbiedwaardig lange geschiedenis kan terugzien. Vroeger waren hier de kanunniken van het Kapittel van Sint Joris gehuisvest. Archeologisch onderzoek op de naastgelegen Appelmarkt was aanleiding om de geschiedenis van dit stukje stad nader te bestuderen.
Marc Hameleers: De kaarte van de polders der Eemlandtsche Leege Landen etc. van Dirk Brekensz. van Groenouw. De populairste polderkaart van Eemland 1666-1824 (pdf) Een kaart in vier gegraveerde bladen met alle waterlopen en percelen, compleet met de namen en wapens van alle bestuurders. Dat was niet alleen een handig naslagwerk, maar ook een prachtig statussymbool, dat handgekleurd en ingelijst in bestuurskamers of thuis aan de wand kon prijken. Van de kaart van de lege (= lage) landen verschenen maar liefst zes verschillende uitgaven; daarmee is het de meest succesvolle kaart die in Eemland ooit het licht aanschouwde. De editie van een kaart is eenvoudig te achterhalen met behulp van dit artikel. Na de zesde uitgave werd de kaart in 1833 inhoudelijk herzien, opnieuw gegraveerd en uitgegeven.
Saskia Schrijer: De ontwikkelingsgeschiedenis van de begraafplaats Rusthof (pdf) De begraafplaats Rusthof is sinds 2000 een rijksmonument. Deze dodenakker heeft in veel Amersfoortse levens een belangrijke emotionele functie. Tijd om ook eens stil te staan bij de ontwikkelingsgeschiedenis van deze bijzondere begraafplaats
André Clazing: Van vetters en ploters. Leerlooiers in Amersfoort (pdf) Intrigerende vondsten, aan het licht gekomen bij archeologisch onderzoek op een terrein aan de Westsingel, waar in 2008 een oude bioscoop gesloopt werd om ruimte te maken voor nieuwbouw, waren aanleiding voor historisch onderzoek.
Henk van der Lee: Valkhoff: een Amersfoortse uitgeverij van jeugdboeken (pdf) In de stad Amersfoort zijn uitgeverijen gespecialiseerd in kinder- en jeugdboeken vóór 1940 op de vingers van één hand te tellen. Daaronder bevindt zich een uitgeverij die gedurende vijfenvijftig jaar actief is geweest en grote bekendheid verwierf met boeken voor – wat toen heette – de rijpere jeugd: Valkhoff. De oprichter in 1890 was Jan Valkhoff; hij en later zijn zoon Johan hebben de directie gevoerd tot het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Francien Snieder: Boeren in de stad. En waarom Amersfoort een tweede stadsmuur bouwde (pdf) Veel steden zijn tot stand gekomen door een geleidelijke overgang van een agrarische nederzetting naar een nederzetting met een stedelijk karakter. Amersfoort vormt hierop geen uitzondering, maar opvallend is dat het agrarisch karakter in Amersfoort heel lang is blijven bestaan.
Gerard Raven: Degelijkheid voorop. De gereformeerde kerkbladen van Amersfoort 1917-2000 (pdf) Hervormd en gereformeerd: dat was beslist niet hetzelfde vóórdat de fusie van 2004 in zicht kwam. De gereformeerden hadden sinds de afsplitsingen in de 19e eeuw een andere cultuur, waarin men er niet voor terugschrok elkaar ook onderling de maat te nemen. Dat blijkt ook goed uit de kerkelijke bladen in Amersfoort. Dit artikel sluit aan bij dat over de hervormde kerkboden in het jaarboek 2008, maar biedt ook veel gelegenheid tot vergelijkingen.
Johan Teters: Naar een moderne City! 30 jaar binnenstadsvernieuwing in Amersfoort (1945-1975) (pdf) Na de Tweede Wereldoorlog zijn vele historische stads en dorpskernen in Nederland gemoderniseerd. Sloop, vernieuwing en uitbreiding zijn natuurlijk onlosmakelijk verbonden aan de ontwikkeling van elke kern, maar de schaal waarin dat gebeurde is voor Nederlandse begrippen ongekend. Traditioneel zijn zowel het onderzoek als de media-aandacht voornamelijk gericht geweest op de grote steden. Veel minder bekend is de modernisering van kleinere provinciesteden, om maar niet te spreken over de dorpskernen. In dit artikel zal ter gedeeltelijke vulling van deze kennisleemte de modernisering van de binnenstad van Amersfoort tussen 1945-1975 worden behandeld. Een gaaf gebleven binnenstad van middeleeuwse oorsprong met hoge cultuurhistorische waarden.
Piet H.D. Leupen: 750 jaar Amersfoort. Naar aanleiding van een oorkonde (pdf) Het 750-jarig bestaan van Amersfoort als stad vindt zijn uitgangspunt in een schriftelijk stuk, dat we in de vaktaal een oorkonde noemen. Zo’n stuk heeft een bepaalde vorm en is daardoor een rechtsgeldig bewijsstuk omtrent een onderwerp van juridische aard. Dit kan zijn een rechtstoestand, rechtshandeling of een feitelijk gegeven met rechtsgevolgen.
Burchard G.J. Elias: Het culinair museum, een bijzonder recept met een bittere nasmaak (pdf) Bij de opening van een tentoonstelling van menu’s en menukaarten in 1985 in Museum Flehite werd het idee geopperd te komen tot een Culinair Museum. De reacties waren uiterst positief. De gemeente bood het voormalige klooster Mariënhof aan, een ideale plek voor een dergelijk museum in combinatie met een restaurant.
André Clazing (m.m.v. Sjoukje van der Linde): Bakmanschap. Pottenbakkers, Dakpannen/bakkers en Tabakspijpenmakers in Amersfoort (pdf) Doel van dit onderzoek is in kaart te brengen wat we weten over het ambacht van pottenbakkers in Amersfoort. Zo’n onderwerp bevindt zich op een raakvlak tussen twee disciplines: de historische en de archeologische. Aardewerk is voor de archeoloog zo’n belangrijke vondstcategorie, omdat het een betrouwbare dateringmogelijkheid biedt.
Ronald Rommes: De bouwstenen van het boerenbolwerk. Landbouw en landbouw/organisaties in Eemland 1850-1930 (pdf) Een van de opmerkelijkste ontwikkelingen in de Nederlandse landbouwgeschiedenis in de 19e eeuw is de opkomst van het organisatiewezen. Ontbrak omstreeks 1840 nog vrijwel ieder spoor daarvan, een eeuw later was vrijwel iedere boer (of tuinder) lid van een land- en tuinbouworganisatie. Samen vormden deze nauw vertakte organisaties een machtig netwerk, ook wel het Boerenbolwerk of Groene Front genoemd.
Dolf van Weezel Errens: Adolphe van Weezel Errens (1866-1939). Landschapschilder en etser (pdf) Eind 2006 organiseerde Museum Flehite een tentoonstelling over de schilder-graficus Adolphe van Weezel Errens, die in de periode 1903-1939 woonde en werkte in Amersfoort.
Anton Groot: Gerrit Adriaans (1898-1971). Een vergeten architect, ontwerper en religieus socialist (pdf) Wie kent Gerrit Adriaans nog of waar zouden we hem van kennen? Als architect van het voormalige slachthuis aan de Nijverheidsweg of van het HAKA-gebouw aan de Noorderwierweg? Of is hij bekend als de architect die vele ontwerpen maakte voor de coöperatieve bouwassociatie ‘De Samenwerking’. Of kennen we hem nog als ontwerper van de arbeiderswoningen voor Goed Wonen?
